अक्षर काका । गीत छहराको आवाज हो र पहराको स्वर हो । फगटा/फाँटका गह्रा–गह्रा र रुखका जरा–जरा नचुमेका शब्दमा आममानिसको मन रम्न सक्दैन । जसले चुम्छ, त्यसले सिंगो युगलाई आफूसँगै डोर्याउँछ ।
त्यस्तै गीत हो– ‘मुटु छुने लुम्लेको हावाले ।’
पश्चिमाञ्चल जति सुन्दर छ, त्यतिकै बान्कीपूर्ण छ यो गीत । शब्द शब्दमा त्यहाँका डाँडासँग मीत लगाएको र त्यहीँको माटोको संगीत गाएका कारण यो गीत आजपर्यन्त उत्तिकै कर्णप्रिय छ ।
गायकले गीतसंगीत चिनाउँछ र गीतसंगीतले उसको परिचय दिन्छ । हो, ‘मुटु छुने लुम्लेको हावाले’ ले तिलकबम मल्ललाई चिनायो ।
नेपालमा यस्तो गाउँ छैन, जहाँ तिलकबम मल्ल नसुनिएको होस् र ‘मुटु छुने लुम्लेको हावा’ नबजेको होस् ।
लुम्लेको हावाले जसरी मानिसको मन भरंग पार्छ, ठीक त्यस्तै यो गीतले आम स्रोताको मनमा तरंग पैदा गर्छ ।
सञ्चार माध्यमभन्दा परै बस्न रुचाउने मल्लसँग शुक्रबार अचानक जम्काभेट भयो । निकै अन्तरमुखी र कम बोल्न रुचाउने मल्लले आफ्ना केही कुरा हामीसँग बाँडे ।
० ० ०
आजभन्दा झन्डै साढे तीन दशकअघि बाग्लुङ, गल्कोटमा जन्मिएका मल्ल सानोमा अत्यन्तै लजालु स्वभावका थिए । ठकुरी परिवारमा जन्मिएका हुर्किएकाले उनलाई गीत गाउन सुविधा थिएन । ठकुरी परिवार भन्थ्यो– गीत गाउनु, नाच्नु काम राम्रो होइन ।
त्यसैले बाबुआमा सधैं भन्नुहुन्थ्यो– छोरा राम्रोसँग पढ, अन्त मन लगाउने हैन है !
सहिद थिरबम मल्लका पुस्ता थिए उनीहरू । गल्कोटका रैथाने ठकुरी भनेपछि दश गाउँ कहलाएका, कुनै पीर ताप थिएन । तिलकबमको अक्षरारम्भ गल्कोटमै भयो ।
सानैदेखि गीत÷संगीतमा रुचि त थियो तर सिक्ने प्रेरणा थिएन । “ठकुरीको छोराछोरीले पढेर सरकारी सेवा गर्ने, व्यापार गर्ने, कहाँ गीत गाउँदै हिँड्ने भन्नहुन्थ्यो, गीतसंगीत त कसरी सिक्न पाउनु,” उनले जिब्रो काढे ।
घरमा ‘ग्रामो फोन’ थियो, उनी त्यसैमा गीत सुन्थे । त्यसमा कहिले हिन्दी त कहिले नेपाली गीतहरू बज्थे । उनी आश्चर्य मान्थे– कसरी बजेको होला यो ? फेरि कति मीठा गीत बज्छन् !
फत्तेमान, नारायणगोपाल, तारादेवीका गीतहरू उनी घन्टौं सुनिरहन्थे । बालसुलभ मस्तिष्कले कति बुझ्थ्यो होला ! तर पनि उनी ती गीतहरू निकै धैर्यपूर्वक सुन्थे ।
फत्तेमानको ‘यस्तो पनि हुँदो रै’छ जिन्दगीमा कहिले कहिले’, तारादेवीको ‘फूलको थुंगा बगेर गयो..’ गीतहरू त उनी दिनको चार–पाँच पटकसम्म सुन्ने गर्थे । तर, यो कुरा घरमा कसैलाई थाहा थिएन ।
प्रारम्भिक शिक्षा गल्कोटमा भए पनि माध्यामिक तह बुटवलबाट पूरा गरे ।
उनले माध्यमिक तह पढ्दा गीत गाएनन् । त्यसैले त्यतिबेलाका सहपाठीहरू अहिले पनि आश्चर्य मान्छन् रे– ‘मुटु छुने लुम्लेको हावाले’ गाउने तिलकबम तिमी नै हौ त ?
कतिले भन्छन्– त्यसरी लजाउने तिलकले कसरी गीत गाउला ?
“म सानोमा अति लजालु स्वभावको थिएँ, किशोरी सहपाठीको त अघिल्तिरै नपर्ने !”
यति भनेर फिस्स मुस्कुराए उनी ।
“म स्कुल पढ्दा मनिटर थिएँ, साथै पढ्नमा जेहेन्दार पनि । पढाइमा तीक्ष्ण भएकैले होला, शिक्षकहरू जहिल्यै भन्नुहुन्थ्यो– राम्रोसँग पढेस् है तिलक, पढेर नाम कमाउनुपर्छ । गीत गाउने त वातावरण नै भएन,” उनले थपे ।
० ० ०
०५३ सालमा उनी उच्च शिक्षा अध्ययनका लागि काठमाडौँमा आए र राजधानीको पुल्चोक इन्जिनियरिङ क्याम्पसमा इलेक्ट्रिक इन्जिनियरिङमा भर्ना भए । त्यसपछि बल्ल उनलाई गीत गाउने वातावरण मिल्यो । दुई वर्षको होस्टल बसाइ नै गीत संगीत सिक्ने आधार बन्यो उनको ।
पुल्चोक इन्जिनियरिङ क्याम्पसमा स्वर्गीय गायक लोकबहादुर क्षेत्री र प्रवीण गुरुङ प्रस्तुतिका लागि बरोबर आइरहन्थे । होस्टलमा बस्दा राम्रो गीत गाएको देखेर तिलकलाई पनि साथीहरू उक्साउँथे– ओइ तिलक, कलेजको तर्फबाट तँ पनि गीत गा, तेरो स्वर राम्रो छ क्या !
प्रविण र लोकबहादुरले पनि तिलकलाई प्रेरणा दिइरहन्थे– तिम्रो पनि स्वर राम्रो रहेछ, गीत गाऊ र रेडियो नेपालमा स्वर परीक्षा देऊ ।
तर, उनलाई रत्तिभर विश्वास थिएन– ह्या... मेरो स्वर राम्रो छैन, कहाँ स्वर परीक्षा दिनु ?
अग्रजहरूले निकै कर गरेपछि उनले रेडियो नेपालमा स्वर परीक्षा दिए । नभन्दै नाम निस्कियो । २२ सय जनाले स्वर परीक्षा दिएको ठाउँमा उनीलगायत आठ जनाको नाम निस्किएको थियो ।
नाम निस्किँदा सुरुमा त उनलाई विश्वासै लागेन रे । रेडियो नेपालको ढोकामा आफ्नो नाम होकी होइन भनेर तीन पटकसम्म हेर्न पुगे उनी ।
उनी भन्छन्, “नाम निस्किएपछि म त रेडियो नेपालका सरहरूलाई सोध्न पो गएँ– मै तिलकबम मल्लको नाम निस्किएको हो त !
उहाँहरूले हो भनेर विश्वास नदिलाएसम्म त मलाई पत्यारै लागेन, किनभने मलाई मेरो स्वर राम्रो छ भन्ने विश्वासै थिएन ।”
० ० ०
स्वर परीक्षा पास भएपछि गीत गाउने अभिलाषा तीव्र हुन थाल्यो । संयोगवश रेडियो नेपालमा जागिर पनि खुल्यो ।
पहिल्यै उनको मनमा विचार पैदा भइसकेको थियो– आईई उत्तीर्ण गरेपछि रेडियो नेपालमै जागिर खान्छु । त्यसको एउटै कारण थियो– रेडियो नेपालमा जागिर खाएपछि गीत गाउन पाइन्छ ।
०५५ सालको सुरुवाततिर उनले रेडियो नेपालमा प्राविधिकको रूपमा जागिर खाए । तर, पर्यो फसाद ! ९६ जनाले आवेदन दिएकोमा पाँच जनाको नाम निस्किएको थियो । त्यसमध्ये परेका थिए उनी ।
प्रत्येक विकास क्षेत्रका लागि एक–एक जना मागिएको रहेछ । उनी पश्चिमाञ्चल क्षेत्रीय प्रसारण केन्द्र पोखरा जानुपर्ने भयो ।
तर, उनी तयार भएनन् । भन्न थाले– पोखरा जानुपर्छ भने त म जागिर खान्नँ । हाकिमहरूले ६ महिनामा सरुवा भएर काठमाडौँ आउन पाइने भनेर ‘कन्भिन्स’ गराएपछि मात्रै उनी पोखरा जान राजी भए ।
पोखरा जानु त महासागरमा फस्नुजस्तै पो भयो ! ०५५ सालमा पोखरा पुगेका उनी ०५९ सम्म त्यहीँ बसे । र, पश्चिमाञ्चलकै ठूलो शैक्षिक केन्द्र पृथ्वीनारायण क्याम्पसमा बीकम तहमा भर्ना भए । त्यहाँ जागिरमात्रै राम्रो भएन, उनको सांगीतिक करिअरले पनि उचाइ लियो । अझ भनौं, अकासियो ।
पोखरा बस्दा दाइहरूले नभनेका होइनन्– त्यति पढेको छस्, हाइड्रो प्रोजेक्ट सम्हालेर बस् ।
तर, मजदुरी, जागिर खाने, हाइड्रोपावर हेर्ने, त्यहाँका मिस्त्री कर्मचारीको रेखदेख गर्नेलगायत कुरामा उनको मन नै गएन ।
बीचमा पोखरा एफएममा लगानी पनि गरे । गीत गाउने मान्छे भएकाले त्यो व्यावसायिक दायरा पनि उचित लागेन र उनले त्यहाँबाट पनि हात झिके ।
०५९ सालमा पोखराबाट काठमाडौं आएपछि परिवेश डिजिटल स्टुडियो खोले । आजभन्दा झन्डै १४ वर्षअघि निकै अत्याधुनिक सुविधासम्पन्न स्टुडियो खोलेका थिए उनले । ट्वान्टी फोर ट्र्याक मेसिनयुक्त स्टुडियो थियो ।
भर्खर–भर्खर चलेको उतिबेला उसलाई अत्याधुनिक प्रविधियुक्त नै मानिन्थ्यो । र, उनी आजपर्यन्त त्यही स्टुडियोमार्फत संगीत साधनामा दत्तचित्त छन् ।
० ० ०
पोखरामा भर्खर ब्यान्ड कल्चर सुरु भएको थियो । उनीभन्दा केही सिनियर दाइहरूले ब्यान्डको सुरुआत गरिसकेका थिए । उनको मनमा पनि ब्यान्ड खोल्ने हुटहुटी जाग्यो ।
पहिलो एल्बम ‘फ्लप
ब्यान्ड खोल्नुभन्दा अगाडि नै उनले ‘परिवेश’ एल्बम निकालेका थिए तर त्यसको लगानी बालुवामा पानी खन्याएसरह भयो, चल्दै चलेन । ०५५ सालतिरकै कुरा थियो यो ।
त्यसबेलाको क्षण सम्झन्छन्, “आमालाई फकाएर ७० हजार मागेको थिएँ, बुबाले त त्यो कुरा सुनेको भए कुरै पर्न दिनु हुँदैनथ्यो । तर, आशातीत भएन ।”
पहिलो एल्बम फ्लप भएपछि उनले सोचे– मैले गीत गाएर खान्नँ, फर्कनुपर्यो गीतसंगीतबाट । एक त घरपरिवारको समर्थन पनि छैन, अर्को गीत पनि चल्दैन । उनी निकै निराश भए । रेडियो नेपालको जागिर र गीत गाउन छाडेर हाइड्रोपावरमा जागिर खाऊँ पनि सोचे उनले ।
कालो बादलमा चाँदीको घेरा हुन्छ भनेझैँ एल्बम चलेन तर त्यही एल्बममा समाविष्ट ‘चैते दसैं बाग्लुङे मेलैमा, ज्यादै माया बस्यो नि ख्यालख्यालैमा’ भन्ने गीतचाहिँ निकै चल्यो, गाउँगाउँमा सुनियो त्यो ।
उनले सोचे– लोक परिवेशका गीतहरू मानिसले रुचाउँदा रहेछन् । यो एल्बममा अरु वेस्टर्न गीतहरू थिए र त्यहीमात्रै लोकपप ढाँचाको थियो । त्यसैले होला, त्यस गीतले पश्चिमाञ्चल पिट्यो । मेलापात, गाउँसहर सबैतिर सुनिन थाल्यो । एल्बम नकिन्ने तर त्यही गीतमात्रै मानिसहरूले डबिङ गरेर सुन्न थालेपछि उनले ठाने– वेस्टर्न गीत नचल्ने रहेछन्, अब यस्तै गीत खोज्नुपर्यो ।
० ० ०
बी बी अनुरागी, अभिमन्यु विक्रम राणा, डीबी गुरुङ, विशालजित पालिखे, सन्तोष पन्त र सुन्दर थापालगायत मिलेर ‘परिवेश’ ब्यान्ड स्थापना गरे र दोस्रो एल्बमको तयारी गरे ।
पहिलो एल्बमको लोक लय र शब्दको गीत स्रोताले अधिक मन पराएका कारण उनले दोस्रो एल्बममा त्यस्तै शब्द र लयको खोजी गरे ।
उनले साथीहरूलाई भने– यो एल्बममा सबै खर्चको बन्दोबस्त म मिलाउँछु, तिमीहरू मलाई साथमात्रै देओ । त्यसमा साथीहरू सहमत भए ।
गीत तयार भयो । कम्पोज पनि गरे उनले । तर, समस्या भयो एल्बम निकाल्ने रकमको ।
उनले घरमा गएर आमालाई पुनः भने, “यो पटक पहिलाको जस्तो हुँदैन, बिन्ती आमा, यसपटक ८० हजारको बस्तोबस्त गरिदिनुस्, अर्को पटकदेखि दुःख दिन आउँदिनँ ।”
आमाको मन न हो नाइँनास्ती नगरी जुगाड गरिदिइन् ।
पैसा खर्च गरेपछि एल्बम त निस्किहाल्छ नि भनेर उनले म्युजिक नेपालमा गीत रेकर्ड गराए । तर, म्युजिक नेपालले पुनः अत्तो थाप्यो– एल्बम त निकाल्दिन्छौँ तर तपाईंले हजार थान एल्बम आफैंले किन्नुपर्छ ।
आमासँग रोइकराइ गरेर ८० हजार जम्मा गरेका उनले थप ४० हजार कहाँबाट जुटाउनु ? उनी पुनः निराश भए र भौँतारिन थाले ।
त्यतिबेला पप गीतहरू चलेका थिए । त्यसैले होला काठमाडौँका क्यासेट सेन्टरहरूले पनि उनको एल्बम निकाल्न तत्परता पनि देखाएनन् । उनी दिनदिनै क्यासेट सेन्टर धाउँथे र निराश भएर फर्कन्थे ।
त्यसो त उनको गीत चलचित्रमा हाल्ने चर्चा पनि भयो । त्यतिबेलाका नाम चलेका एकजना संगीतकारले उनलाई आग्रह गरे– एल्बमचाहिँ होइन, यो गीत राम्रो रहेछ यसलाई चलचित्रमा राखौं ।
त्यो गीत त्यही ‘मुटु छुने लुम्लेको हावा’ले थियो ।
उनले आफैं एल्बम निकाल्छु भनेर चलचित्रमा राख्न दिएनन् ।
म्युजिक नेपालले एल्बम निकाल्न आनाकानी गरे पनि गीतको चर्चा भने भित्रभित्रै भइरहेको रहेछ । यतिकैमा रञ्जना क्यासेट सेन्टरका जगदिशकुमार श्रेष्ठको कानमा पनि गीत राम्रो भएको खबर पुग्यो ।
प्रतिक्यासेट पाँच रुपैयाँ रोयल्टी दिने, चक्काको कभर बनाउने र डबिङसमेत आफैँ गरिदिने सर्तमा रञ्जनाले एल्बम निकाल्यो ।
रञ्जनाले ‘परिवेश–२’ एल्बम सुरुमा दुई हजार प्रति निकालेको थियो । तर, सास फेर्नै नपाई बिक्री भयो । त्यसपछि चार, छ हुँदै आठ हजार प्रति क्यासेट निकाल्यो । त्यो पनि महिना दिन बित्न नपाई बिक्री भयो । एक किसिमले हारालुछ नै भयो त्यो क्यासेट ! हुँदाहुँदा रञ्जनाले त्यो एल्बम दुई लाख ६५ हजार प्रति बेच्यो ।
गीतसंगीतको इतिहासमा ‘परिवेश–२’ सबैभन्दा बढी बिक्री भएको एल्बम हो भन्छन् तिलक ।
त्यो एल्बममा अघिल्लो एल्बममा समावेश ‘पहाडे ठिटो, आँटो र पीठो खाएको’ गीत एक नम्बरमा थियो भने दोस्रो नम्बरमा ‘मुटु छुने लुम्लेको हावाले’, तेस्रो नम्बरमा ‘हातमा रुमाल हल्लाउने नानीले’ त्यसपछि ‘ट्याक्सी गुड्यो सरर’ थियो ।
“भाग–१ मा समावेश ‘पहाडे ठिटो, आँटो र पीठो खाएको’ गीत पनि चल्ने अपेक्षा गरेको थिएँ, तर नचलेपछि भाग–२ मा पनि समावेश गरेको हुँ,” उनले थपे ।
नेपालमा त्यो खालको गीत त्यसअघि सुनिएका थिएनन् । त्यसैले त्यो एल्बम अति चल्यो ।
“वास्तवमा त्यो एल्बम आएपछि नै लोकपपको शब्द सिर्जना भएको हो,” उनी भन्छन्, “हामीले राखेका पनि होइनौँ, सबैले त्यसलाई लोकपपको ‘ट्याग’ पो दिन थाले ।”
‘परिवेश–२’ निस्किएपछि भाग ३ बाध्यताजस्तै भयो उनलाई । पहिलो एल्बम निकालेको एक वर्षपछि उनले दोस्रो एल्बम निकालेका हुन् ।
पोखरा बसाइका क्रममा सरुभक्तसँग उनको निकै हिमचिम बढेको थियो । सरुभक्त गीत सिर्जनामा निकै रुचि राख्ने हुनाले उनले अनुरोध गरे– दाजु, एउटा गीत सिर्जना गर्नुपर्यो ।
‘भोटे ताल्चा’ उनैले रचना गरेको गीत हो । र, पछि तेस्रो एल्बमको नाम नै ‘भोटे ताल्चा’ रह्यो । उनी भन्छन्, “सरुभक्त दाइ र म भएर आठ पटकसम्म ‘भोटेताल्चा मारेर छाती’मा गीत रिराइट गरेका छौँ, उहाँ संगीतलाई गहिराइसम्मै बुझेको मानिस हुनुहुन्छ ।”
दोस्रो एल्बमपछि उनको चर्चा यति चुलियो कि, क्यासेट कम्पनीहरू उनलाई खोज्दै पोखरा पुगे ।
पहिलो एल्बम निकै बिक्री भएकाले हुनुपर्छ, रञ्जनाले तेस्रो एल्बम एकमुष्ट पाँच लाखमा किन्यो । तेस्रो एल्बम पनि निकै बिक्री भयो ।
परिवेश भाग–२ र ३ को अपार सफलता पनि देश विदेशमा उनको खोजी हुन थालिसकेको थियो । त्यसैक्रममा मुनलाइट रेकर्डस्का चन्द्रप्रकाश पनि उनलाई खोज्दै पोखरा पुगे र भन्न थाले– तपाईंको भाग ४ र ५ एल्बम मलाई दिनु पर्यो । चन्द्रपकाशले दुई एल्बमको लागि १२ लाख दिन राजी मात्रै भएनन् आह्लादित पनि भए ।
“पोखरा विमानस्थलमा अवतरण हुनेबित्तिकै उहाँले मसँग सम्झौता गर्नुभयो, त्यसपछि मात्रै मैले सोचें– हरेश नखाइ अघि बढ्ने हो भने सफलता आफूबाट टाढा भाग्दो रहेनछ,” उनी धित मरुञ्जेल हाँसे ।
त्यस्तै उनको छैटौँ एल्बमचाहिँ देउराली क्यासेट सेन्टरले ६ लाखमा र भाग सात अर्को क्यासेट कम्पनीले ४ लाखमा खरिद गर्यो । त्यसबेला क्यासेट बिक्री निकै खस्किएको थियो ।
एल्बम कम्पनीले किन्ने तर त्यसको भिजुअल नबन्ने हुँदा उनी हराए कि भन्ने आशंका नभएको होइन । “टेलिभिजनको पर्दामा नदेखिएपछि कलाकार ओझेल पर्यो कि भन्ठानिँदो रहेछ,” उनले थपे ।
यसरी जन्मियो ‘मुटु छुने लुम्लेको हावाले’
पोखरा र बाग्लुङको बीचमा पर्छ लुम्ले डाँडो । पुसको सिरेटोमा मात्र होइन, चैत–वैशाखमा पनि मुटु छुने चिसो हावा चल्ने हुनाले उनी आफैँले त्यही शब्द बटुले । वसन्त याममा ढकमक्क फुल्ने गुराँसले मनै प्रफुल्ल तुल्याउने निकै रमणीय ठाउँ पनि हो त्यो । उत्तरपट्टि माछापुच्छ्रे, पूर्वतिर पोखरा, फेदीमा मोदी खोला बगेको र माथिपट्टि म्याग्दीको पुनहिल पर्छ । पुनहिलमा १६ थरी त गुराँसमात्रै फुल्छन् । त्यस्तै सिकलेस लेकमा पनि थरीथरीका गुराँस मुस्कुराउँछन् । पारिपट्टी घान्द्रुक गाउँ, त्यहाँका किशोरी/युवतीहरूको अनुहारमा जुनेली उज्यालो छाउँछ ! त्यहाँ जो पुग्छ, त्यो घान्द्रुक छाडेर आउनै मान्दैन ।
यी सबै समेटेर गीत गाऊँ भन्ने उनलाई लागिरहन्थ्यो । उनी र विशालजित पालिखे मिलेर त्यही ठाउँलाई गीतमा उतारे र कालजयी बनाए ।
“प्रकृति प्रेमले मात्रै गीत कर्णप्रिय नहोला भन्ने ठानेर माया पिरतीको रंग पनि मिसाएँ, त्यसपछि झनै मीठो सुनियो,” उनको ओठबाट पुनः अचानक हाँसो फुत्कियो ।
० ० ०
पछिल्लो समय उनी गीतसंगीतमै छन्, कतै हराएका छैनन् । भन्छन्, “राजादेखि रैतीसम्म, हिमालदेखि तराईसम्म मेरा गीत सबैले गुनगुनाउँछन् । मेरा गीतहरू यहाँको माटो र मुटु दुवैसँग जोडिएका छन्, गीतबाट त कसरी टाढा हुनु !”
०६८ सालमा उनले रेडियो नेपालको जागिरे यात्रा बिट मारे । ०७० सालमा विशिष्ट श्रेणीको गायकको उपाधि पाए । यो वर्षमात्रै दर्जन बढी संघ/संस्थाले उनलाई संगीत साधकका रूपमा सम्मान गरेका छन् । २७ भन्दा बढी देशमा सांगीतिक प्रस्तुति देखाउन पुगेका उनले अन्तिममा भने, “गीतसंगीत मेरो शिरा हो, मृत्युपर्यन्त चलिरहन्छ ।”
Share On
No comments:
Post a Comment