Welcome to My Blog!

बाह्रखरी  २०७३ माघ २२ शनिबार 

विसं ०३९ साउन ६ गते । घाम चन्द्रागिरिबाट क्रमशः ओरालो लाग्दै थियो । फोटोग्राफर नवीन चित्रकारलाई कसैले कानमा आएर छ्वास्स फुक्यो, “क्यामरा लिएर चाबहिलतिर जा, फोटो खिच्छस् क्यारे ! तेरो क्यामराको काम आउन सक्छ !”

उनी खंग्रङ्ग भए । मथिंगल घुमाए– के घटना घटेछ त चाबहिलतिर ?

बीपी कोइराला निकै बिरामी छन् भन्ने सुनेका थिए, कतै केही त भएन ?

कान फुक्नेहरू पञ्चायतका सीआईडी थिए । उनीहरूको बासै न्युरोडको पीपलबोटमा हुन्थ्यो । दिउँसभरिजसो त्यहीँ बसेर तत्कालीन सत्तालाई उनीहरू सूचना पुर्‍याउँथे । नवीन पनि टहलाउन प्रायः त्यता गइरहन्थे ।

फोटोग्राफर न परे, काँधमा क्यामरा झुन्ड्याएर चाबहिल हानिन लागेका थिए । झल्याँस्स याद आयो– ममात्र गएर कहाँ भयो र ? भिनाजुलाई पनि त सँगै लैजानुपर्‍यो नि !

नवीन चित्रकार र उनका भिनाजु पुष्प चित्रकार बीच बाटोमा मात्रै पुगेका थिए । अघिदेखि धुम्मिएको रहस्यको आकाश खुलिहाल्यो– बीपीको भौतिक चोला अस्ताइसकेछ ! खबर सुन्दा मुटुको धड्कन बन्द होलाजस्तो भयो । हातगोडा लल्याकलुलुक भए । पानी छम्कनुजसरी छाती खरो भएर आयो !

हतार–हतार बीपी निवासतिर पाइला मोडे । चाबहिल पुग्दा क्यान्सरले सिकिस्त नेपाली राजनीतिका शिखर पुरुष बीपी निस्चेष्ठ भइसकेका रहेछन् । शरीर लमतन्न सुताइएको थियो, आफन्तहरू रोइकराइ गरिरहेका थिए !

उनले हातले क्यामरा उठाएर खिचिक्क पारे । निधन भएको तात्तातो दृश्य क्यामरामा कैद गर्ने पहिलो फोटोग्राफर उनै थिए । बीपीको त्यो क्षणको फोटो खिच्न नपरे हुन्थ्यो, उनलाई लागेको थियो । जस्तै क्षणमा क्यामरा तेर्स्यानुपर्ने कस्तो पेसा ? मन भावनाको पातालमा पुग्थ्यो र आफैँलाई प्रश्न तेर्स्याउन थाल्थ्यो ! बीपी उनका आदर्श नेता थिए ।

“एउटा आदर्शवान् नेताको शरीर अस्ताएको दृश्य कैद गर्दा मेरा हात लगलगी काँपे । आँखा रसाइरह्यो । मुटु निचोरिएझैँ भयो,” उनले सम्झिए ।

बीपीको शव र्‍यालीमा लाखौँ जनता सडकमा ओर्लिए । भारतका नेता चन्द्रशेखर पनि शव र्‍यालीमा सहभागी हुन आएका थिए । शव र्‍याली बागबजार आइपुग्दा उनले दुर्लभ तस्बिर कैद गरे । उनी स्मरण गर्छन्, “चन्द्रशेखर, गणेशमान, किसुनजीको बीचमा दिवंगत नेता बीपीको तस्बिर मैले नै कैद गरेको हुँ । त्यो तस्बिर त्यसबेलाका सबैजसो पत्रपत्रिकाले छापे ।”

त्यतिमात्र होइन, सञ्चारमाध्यममा सर्वाधिक प्रयोग हुने बीपीको दाह्री पालेको तस्बिर उनै नवीन चित्रकारको ‘पोट्रेट’ हो ।

० ०  ०

पिता हीराबहादुर चित्रकार फोटोग्राफीमा पोख्त थिए । र त, उनले कलमभन्दा पहिला क्यामराको लेन्स चलाउने सिके, जाने । त्यसो त उनका कान्छा बुबा पुष्प चित्रकार साहित्य सिर्जना गर्थे र फोटोग्राफीमा पनि रुची थियो उनको । “उहाँहरूकै छत्रछायामा फोटोग्राफी गर्ने मौका पाएँ, पछि २०२९ सालमा ‘इन्डियन इन्ष्टिच्युट अफ मास कम्युनिकेशन’मा अडियो भिजुअलसम्बन्धी अध्ययन गरेपश्चात फोटोग्राफीको ‘प्यासन’ झनै झाँगियो,” उनी स्मरण गर्छन् ।

प्रोफेसर ध्रुव चौधरीले उनलाई फोटोग्राफी पढाएका हुन् । इन्स्टिच्युटमा फोटोग्राफी पढ्न भारतका धुरन्धर फोटोग्राफर आउँथे । उनीहरूबाटै नवीनले फोटोग्राफी कला उजिल्याउने मौका पाए ।

० ० ०

पुरुषोत्तम श्रेष्ठ, नवीनका बुबाका उमेरका पाका थिए । उनले नवीन र पुरुषोत्तमलाल श्रेष्ठलाई भने, “आओ केटाकेटी हो, तिमीहरूलाई एक ठाउँमा लिएर जान्छु ।”

केटाकेटी भएकाले नवीनलाई खासै थाहा भएन, पछि लागे । पछि बुझ्दा त उनलाई गणेशमानजीको घरमा पो लगिएको रहेछ ! घरको भित्तामा गणेशमान जेलमा बस्दा राणाहरूले कोर्राले हान्दै गरेको फोटो रहेछ, त्यो छातीमा टाँसेर टोल–टोल पो डुल्नुपर्ने भयो । सुरुमा उनी त्यो ‘स्केच’ देखेर तीन छक परे– यस्तो दुःखदायी फोटोको रहस्य के होला ?

‘वीर गणेशमानलाई भोट दिनुहोस्, प्रजातन्त्र फुल्छ जरुर’ भन्ने गीत गाएर उनीहरू दिनभरजसो टोल घुम्थे । “त्यसरी गीत गायो, बेलुका फर्कन बेलामा त्यो तस्बिर त्यहीँ बुझाउँथ्यौँ र खाजा खाएर घर फर्कन्थ्यौँ,” उनी स्मरण गर्छन् ।

०१५ सालको आम निर्वाचनमा वटु टोलमा त्यसरी घुमिसकेपछि उनको मथिङ्गलमा प्रजातन्त्र र कांग्रेसप्रति जरा गाडियो । अझ भनौँ, गणेशमान सिंहप्रति असीम श्रद्धा जाग्यो । उनी थप भन्छन्, “मेरो फोटोग्राफी करिअर र राजनीतिको चेत गणेशमानजीकै सान्नीध्यमा हुर्किएको हो, गणेशमान मेरो ‘पोलिटिकल आइडल’ हो ।”

०  ०  ०

०३३ सालमा राष्ट्रिय मेलमिलापको नीति लिएर बीपी कोइराला स्वदेश फर्कंदा नवीन चित्रकार क्यामरा बोकेर विमानस्थल पुगेका थिए । उनलाई धूमिल सम्झनामात्रै छ । भन्छन्, “मैले त्योबेला त्यति राम्रोसँग तस्बिर कैद गर्न पाइनँ । हुलुमुल, भीडभाड थियो ।

परिस्थिति पनि अर्कै थियो । तथापि त्यसबेलाका केही तस्बिरहरू अझै मसँग सुरक्षित छन् ।”

०३३ सालमा गणेशमानसँग पुनः भेट भयो उनको । गणेशमानले उनलाई भने, “नवीन तिमी त साहित्यकार र फोटोग्राफीमा पनि रुचि भएको मान्छे तर प्रजातन्त्र सुदृढ नहुँदासम्म तिम्रा सपना मुस्कुराउन पाउँदैनन् है, विचार पुर्‍याऊ ।”

त्यसपछि गणेशमानप्रति उनको श्रद्धा अझै जाग्यो र राजनीतितिरै बढी संलग्न हुन थाले । तत्क्षण उनी नेपाल भाषा पत्रिकामा आबद्ध भएर फोटोग्राफी गर्दै थिए । पद्मरत्न तुलाधर त्यसका सम्पादक थिए ।

“तिमी पत्रकारिता पढेको मान्छे, मलाई मद्दत गर न नवीन भनेपछि उहाँसँग आबद्ध भएर काम गर्न थालेको हुँ, राजनीतिक सिद्धान्त नमिले पनि भाषिक हिसाबले पछि परेका नेवारी समुदायको उत्थान र विकासका थुप्रै सवालमा उहाँको र मेरो कुरा मिल्थ्यो,” उनले पद्मरत्नसँग काम गर्दाको अनुभव सुनाए । त्यसबेला उनले नै गणेशमानलाई आग्रह गरेर अन्तर्वार्ताका लागि समय मिलाएका थिए  ।

“गणेशमानजीसँग निकट रहे पनि फोटोग्राफीलाई पनि निरन्तरता दिँदै गएँ, आफूसँग भएको सीप तथा औजार प्रयोग गर्दै फोटोग्राफी पत्रकारितामा पनि संलग्न भएँ । त्यो बेला मसँग ‘वान ट्वान्टी’को क्यामरा थियो । त्यसमा रोलिल्फेक्स थियो । मामिया–३३० आदि क्यामरा पनि प्रयोग गर्थें । गणेशमानजीको फोटो तिनै क्यामराले खिचेको हुँ,” उनको ओठमा हाँसो फिँजियो ।

भारतका रघु राय र टी काशिनाथको प्रभाव उनमा पनि परेको रहेछ । त्यस्तै, २० औं शताब्दीका उत्कृष्ट फोटोग्राफर युसुफ क्रासको प्रभाव पनि उनमा पर्‍यो । युसुफ संसारकै ‘नामुद पोट्रेटर’ थिए । ठुल्ठूला राष्ट्र प्रमुखहरूको मात्रै फोटो खिच्थे । उनले खिचेको बेलायतका पूर्वप्रधानमन्त्री चर्चिलको फोटो संसार प्रशिद्ध छ । चर्चिलको मुखमा ‘सिगार’ नभएको फोटो भेट्न मुस्किल छ तर युसुफ क्रासले खिचेको फोटोमा ‘सिगार’ थिएन । बडा चलाखीपूर्वक उनले त्यो फोटो खिचेका थिए ।

उनी अरूले पोट्रेट कसरी खिच्दारहेछन् भनेर खोज अन्वेषण गर्थे र आफू पनि त्यसैगरी खिच्ने प्रयत्न गर्थे । भन्छन्, “पोट्रेट खिच्नु असाध्यै कठिन कुरा हो । पासपोर्ट साइजको फोटो खिचेजस्तो हुँदैन । पोट्रेटमा उसको व्यक्तित्व पूर्ण रूपमा प्रतिविम्बित गर्नुपर्छ ।

वास्तवमा उनीभित्रका ‘हिडन’ कुराहरू फोटोमा सर्लक्कै उतार्नुपर्छ । ताकि फोटो हेर्दा मान्छेले उसको इतिवृत्तान्त कण्ठस्थ पार्न सकोस् ! भनिन्छ, एउटा तस्बिरले हजार शब्दबराबरको भाव बोक्नुपर्छ ।”

गणेशमान, बीपी, किसुनजी, गिरिजाप्रसादका अतिरिक्त उनले राजा वीरेन्द्रको पनि पोट्रेट खिचेका छन् । उनको फोटोबाट आह्लादित भएर दरबारले ‘रोयल फ्यामिली’को फोटो पनि खिच्न बोलाएको थियो । फोटो खिच्न फोटो कन्सर्नबाट अर्जुन थापा, भैरव प्रकाश, मंगल, गोपाल चित्रकार आदि पुगेका थिए । सबैले फोटो खिचेर दरबारमा बुझाए । मामिया–३३० बाट उनले ‘रोयल फ्यामिली’को फोटो खिचेका थिए । तर, अर्जुन थापा र नवीन चित्रकार दरबारको छनोटमा परे ।

स्टेट भिजिटका क्रममा दरबारले थापालाई हवाना लिएर गयो भने चित्रकार जर्मन भ्रमणका लागि छानिए ।

वीरेन्द्रको एउटा बानी रहेछ । यात्राका क्रममा जहाजभित्र उठेर सोध्न आउने– तिमीहरूलाई बसेको ठीक छ कि छैन भनेर । असुविधा पो केही छ कि ! खाजा÷खाना के–कस्तो भइरहेको छ ! आदि ।

अस्ट्रिया भ्रमणका बेला शाकाहारी भएकाले अरुले लन्च खाइरहँदा नवीन चुपचाप बसे । केही नखाई बसेको देखेर वीरेन्द्रको आग्रहमा शान्तकुमार जर्नेलले उनलाई सोधे, “सरकारबाट हुकुम भयो, तपाईं किन नखाई बस्नुभएको ? केही अप्ठ्यारो पो भयो कि ?”

“म माछामासु खान्नँ, मेरो लागि छुट्टै व्यवस्था हुँदैछ ?” चित्रकारले यसो भनेपछि राजा मुसुक्क हाँसे ।

“राजा भएर पनि जनताको सामान्य कुरामा चासो र चिन्ता राख्ने बानी वीरेन्द्रमा रहेछ, अहिलेका नेताहरूको त्यो कहाँ पाउनु ?” उनको अनुहारमा निराशा सल्बलायो ।

नवीनको विचारमा बीपी पनि सर्वज्ञाता थिए । यतिसम्म कि पोट्रेट खिचेपिच्छे नवीनलाई सोध्थे रे– कुन क्यामराले खिच्यौ ? कति एमएमको लेन्स राख्यौ ? फ्ल्यास राम्रो आयो त ?

छक्क पर्थे उनी– के मात्र जान्न बाँकी होला बीपीले !

त्यसबेला उनले मामिया–६३५ प्रयोग गर्थे । बीपी क्यामरा ओल्टाइपल्टाई पार्थे र अन्तिममा मुसुक्क हाँस्थे– गज्जबकै क्यामरा रहेछ !

सन् १९८१ मा चीनमा फोटो प्रदर्शनी भएको थियो । त्यसमा उनी तृतीय भएका थिए । नेवारी किसानहरूले चर्खामा धागो बुन्दै गरेको फोटो उनले प्रदर्शनीमा पठाएका थिए ।

जसले कांग्रेस–कम्युनिस्ट मिलायो
कांग्रेस–कम्युनिस्ट नमिलेसम्म मुलुकमा बहुदलीय व्यवस्था आउँदैन भन्नेमा उनी ढुक्क थिए । भनौँ, पद्मरत्न तुलाधरको कम्युनिस्टप्रतिको झुकाव र उनको प्रजातन्त्रको अथक लगावले जुराएको संयोग थियो त्यो । उनको मनमा हठात् विचार पैदा भयो– अब बाम र कांग्रेसलाई एकै ठाउँमा ल्याएर पञ्चायतविरुद्ध जेहाद छेड्नुपर्‍यो । उनले तारतम्य मिलाए । त्यसमा कृष्णगोपाल श्रेष्ठले पनि सघाए उनलाई ।

बागबजारस्थित श्रीराम श्रेष्ठको घरमा पद्मरत्न तुलाधर, पुष्करलाल श्रेष्ठ, नवीन चित्रकारलगायत बसेर कांग्रेस–कम्युनिस्ट मिलेर संघर्ष गर्ने पृष्ठभूमि तयार पार्ने, गणेशमान र मदन भण्डारीबीच भेटको बन्दोबस्त मिलाउने उनै हुन् । ०४६ सालको आन्दोलनमा कांग्रेस–कम्युनिस्ट गठबन्धन तयार पार्ने सूत्रधार उनी पनि हुन् भनेर नेपाली राजनीतिमा कमैलाई मात्रै थाहा छ ।

०  ०  ०

राष्ट्रिय मेलमिलापको नीति लिएर भारत प्रवासित भएका नेताहरू स्वदेश फर्केपछि दसैँको कोजाग्रत पूर्णिमाका दिन कांग्रेसले चियापान गर्ने परम्परा थालनी गर्‍यो ।  उनी बीपीको निवास चाबहिल पुगेर चियापानको फोटो खिच्थे । बीपी बितेपछि त्यो परम्परा गणेशमानले सुरु गरे ।

एक वर्ष सूर्यबहादुर थापालगायत पञ्चायतका सबै नेताहरूलाई आमन्त्रण गरिएको रहेछ । उनले क्यामरा तेस्र्याए । फोटो खिच्न लागेको देखेर सूर्यबहादुरले ओठ तन्काइहाले, “ल ल खिच्नुस् खिच्नुस्, तपाईंलाई म आएको थिएँ भन्ने प्रमाण चाहिएको होला, होइन ?”

त्यहाँ उपस्थित सबै जना गलल्ल हाँसे । उनी सम्झन्छन्, “सूर्यबहादुर साह्रै रुखा, गजधम्म परेर बस्थे !”

उनले मधु दण्डवते, चन्द्रशेखरको पनि फोटो लिएका छन् । फोटो खिच्ने क्रममा दण्डवते झर्कन्थे रे ! उनी सम्झन्छन्, “बसेको नमिलेकाले मैले यसरी बस्नुस् भनेर टाउकोमा हात के पु¥याएको थिएँ– ह्वाट आर यु डुइङ ? भन्दै झर्कनुभयो ।”

उनले चन्द्रशेखरको पनि त्यसरी नै खिचेका थिए ।

“उहाँ त ज्यादै सरल मान्छे । एकपटक हाम्रो कोही नेता (मान्छे स्मरण भएन) बिरामी हुँदा वीर अस्पतालमा भेट्न आउनुभएको थियो, त्यही बेला फोटो खिचेको हुँ,” उनले अनुहार उज्यालो पारे ।

लेन्सलाई उनी कुची मान्थे र त्यहाँबाट सुन्दर दृश्य कैद गर्थे । राजनीतिक क्रियाशीलतासँगै उनको क्यामरा पनि ‘पोलिटिकल क्यामरा’ बन्न पुग्यो । राजनीतितिर बढी सक्रिय हुन थाले । उनी फोटोग्राफी गर्थे तर त्योभन्दा बढी राजनीति गर्थे । तर, पार्टीमा लागेकाहरू ऐनमौकामा ‘यो त कहाँ राजनीतिककर्मी हो र, फोटो खिच्दै हिँड्छ’ भन्न पछि पर्दैनथे । त्यसैले ०४७ सालको संविधान जारी भएको दिनदेखि उनको फोटोग्राफी करिअर ओझेल पर्‍यो । अझ भनौँ, चटक्कै छाडेर उनी पूर्णकालीन राजनीतिमा होमिए ।

अहिले उनी कांग्रेसको महासमिति सदस्य छन् । नेपाल भाषाको उत्थान र विकासमा सक्रिय छन् । साहित्य–साधना र सिर्जनामा दत्तचित्त बनेर लागिपरेका छन् । बुद्धिजमबारे खोज अन्वेषणमा केन्द्रित भइरहेका छन् । तर, फोटोग्राफीबाट जति आनन्द अरु कुनै कर्मबाट पाउन सकिराखेका छैनन् ।

“फोटोग्राफी छाडेर मैले निकै गल्ती पो गरेछु !” उनलाई अहिले थकथक लाग्छ ।

कसैकसैले क्यामरा तेर्स्याउँदा उनी नोस्टाल्जिक हुन्छन् । फोटोग्राफी कत्रो ‘प्यासन’ थियो । कसरी अवसान हुन पुग्यो, धत् !

फोटोग्राफी तलतल मेट्न अहिले उनी आफूले खिचेर राखेका पुराना तस्बिरहरू समेटिएको तस्बिर–संग्रह बजारमा ल्याउने तयारीमा जुटेका छन् ।

अन्तिममा भने, “अरुले क्यामरा तेर्स्याएको देख्दा तलतल लागेर आउँछ । यत्रा ठूल्ठूला इभेन्टहरू छुटे ! फोटोग्राफी छोडेर जीवनकालमा ठूलो भूल गरें मैले !”